So Meranao
PAGANAY A GINTAS
SO PIDTARO A MERANAO AGO SO BIDTOWAN SA IRANUN
So Maana o Meranao ago so Iranun
So basah ‘meranao’ na pu-on ko basah a ‘ranao.’
Aya pedtaroon a ‘ranao’ na so
matitingkong a mala a ig; so matitingkong a maito a ig na aya ipembedto ron na ‘ranaranao.’ Mbida sa maana so ranao go so ragat. Sii ko kababaloiran a ig a matitingkong na so ranao na ig a
kenaba matimos; so ragat na matimos. So kababaloiran a pebpagingedan na so taga
ranao na Iranaun, odi na Meranao; so taga ragat na Iragaten, odi na Meragat.
Aya komakalilid ko manga basah sa
duniya na aya ipembedto ko pagtao na so ingediyan odi na kagaganatan iyan a
inged: lagid o Merekano (American) a ino kiyabedtowan sa Merekano ka kagiya sii
tao sa America; Espanyol odi na Spanish ka taga Espanya odi na Spain; English
ka taga England; Pilipino ka taga Pilipinas; Meranao, Iranaun, Iranun ka taga
Ranao.
So pebpaginged sii ko melilibeta ko
ranao taman ko riyaotan ko kadar iran na inebedto iran ko inged iran na giya
Ranao. Sii ko asal sa muna na aya ipembedto ko manga tao sa Ranao na Iranun[1],
kadtaro a aya paka-asal iyan na ‘Iranaun”
ma-ana taga Ranao. So kadtaro a Iranaun
na tiyanor o manga kalalagan sa biyaloiran a Iranun ka aden mapiya kapekilapiyatiyan balabaoron sii ko manga
bayok ago toba-tobad iran.
Aya karayag o maana ini na si tao a
taga Marawi na aya ipembedto ron na imarawin,
so taga Ramain na iramainen, so taga
Maguing na imaguingen, so taga Taraka
na itarakaan, sa so taga Ranao na iranaun. Miya ilaytano saya a so ngaran
o inged na igira aya imbedto ko tao na ibpagoman so batang a “i” ko poonaniyan
ago so batang a “non” ko kaposan iyan a aya pekibarison na so lagid o baris o
kaposan a kalima niyan -- Marawi (i-marawi-n), Taraka (i-taraka-an), Maguing
(i-maguing-en), Ranao (i-ranao-n).
Aya maana ini na aya asal a ngaran o
taga Ranao na Iranun. So tao a miyagingaran sa Iranun na adena kikekendis o
bangsa niyan sa Ranao ago aya basah niyan na Meranao, odi na Iranun ka kagiya
so basah Iranun go basah Meranao na sagit. So peman so da a kikekendis o bangsa
niyan sa Ranao na baanda aya ontol a kibedto ron na so ngaran o inged a
kagaganatan niyan – o sa Maguindanao na aya kibedto ron na Maguindanaon odi na
Imaguindanaon, o sa Sulog na Isulogen odi na Tausug (Tao sa Sulog).
Miyapanodtol e Manuel R. Tawagon[2] a
si Sheik Jakarta Matuan, kadadayuan a mangangen ko todtulan ko Meranao ko
kababliniyan a anthropologist na aya tindegiyan na so manga tao sa Ranao na aya
tidto a ngaran iran na Iranun sa paka asal, kena oba so kiyalayaman a ipembedto
kiran imanto a Meranao. (Tawagon, Manuel R. “Iranuns of the Philippines,”
Dansalan College Foundation, Marawi City, 1989).
Aya mitotoro aya na so Meranao na
bago a ingaran o pagtao sa Ranao.
Ino Kabedto e sa Meranao so Iranaun?
So kiyabedto-e ko taga Ranao sa
Meranao na miyakaayon sangka-e a antangan:
So tao a somiyong sa peda inged lagid
opama sa Cagayan odi na sa Manila na aya ditharoon na micagayan, mimanila,
maana somiyong sa Cagayan odi na somiyong sa Manila. (Marayag so kiya ilayatano
ko kalima “Mi” a inisompat ko poonan o ngaran o inged a siyongowan). Sakamaoto
mambo a si tao a somiyong sa Ranao na aya mapedtaro na Miranao.
Sabap ko kaongangen ago kalalagan so
manga lokes na aya kapamelalag iran na so mapiya a kilalapiyat o basah sa
diiran kabaya so basah o ba madidianggal (unrhymed). Giyoto e sabap a so Miranao na mimbaloya Meranao a kapembalesaon, lagid o Iranaun a pidtomo iran so kabalesaon a Iranun.
So aya maana niyan na so manga tao a
asli sa Ranao apiya anda siran miyakandada na giyoto so Iranun na so mindadada
sa Ranao a ron miyamaginged na gyoto so Meranao a miranao ko paganay.
Aden peman a manga kalalagan sa Ranao[3] a
bitadaniran sa ped a maana so kadtaro a meranao. Inaloy e Kaka I Tingcap a
sokon so meranao na puon sa dua a kalima a basa a palayaden manga pipiya a
basah: isaon so MERA; ikadua so NAO. Sokon so MERA na da a lagidiyan a mapiya e
paras a papanok sa dunia. So NAO na Mage’enao. Na so mage’enao na diniyan dii
miphamoat so panamar ago so panaguntaman.
Ogaid na giyangkanan a dowa kalima na
da a kimamaniyaya iyan ko ranao na sabap san na mawatan ko tidto a maana o
Meranao a tao sa Ranao. Aya mataan na sii anan miyakaonot ko dii kabparamanisi
ko basah.
So Kapiya o
Meranao
So Meranao na isa a mapiya a tao sa
Pilimpinas. Katii so manga sabap:
Paganayron na siran e kirek ko Darangen,
a tindo a Pilimpinas a National Epic poetry. So Darangen o Meranao na isa a
malendu a epic poetry sa duniya, madadalemon so okit-okit a mapiya kabpaginged,
kambilanga tao, kandatu, paninindeg ko inged (kaprang), manga pipiya
paparangayan ago dadabiyatan. So bangsa a adena darangen (epic poetry) iyan na
isa a inged a miyaunaon so kambilangatao ago katiyardi (civilized People).
Ikadua na sii ko kinisampay o Islam ko
lupa o Meranao na inimpitiyan so manga paparangayan iran sa so diron makaaayon
ko kabaya o Kadenan na Soti sa Taman a Soti, na piyakatanor o Agama sa tantoden
a miyakapiya so paparangayan ko kambilanga tao o manga Meranao ka kagiya so
kiyapiyapiya e o Islam ko andanga paparangayn o Meranao na ayaden miyasongkad
sa taman imanto.
Giya manga okit-okit anan ago paparangayan na
o pananayani o pagtao na isa a khasabapan sa kabpakadaagiran. Isaini a sabap a
so manga lokes o Meranao na pagtao a da tabana o minggugubat a puon sa Europe
lagid o Katsila, Holanda, pedon pen so manga Merekano ago so Hapon, ka kagiya
so Igma ago Taritib a piyagibat ibatan o Islam na tanto iran seselaan ago
pagaadatan sabap sa kalek iran ko Allah a Kadenan iran.
[1] So pekhakedeg a manga kitab ko tudtulan ko
Meranao odi na Iranun go so inged iran a Ranao na aya miyakasuraton na taga
Europe ago Merekano na kadakelanon na siiran miyaneg ko manga tao a salakao,
kenaba Meranao, lagid o manga Maguindanaon. Giyoto e sabap a so kapembalesa ko
Iranun na komiyalilid na “Ilanun,” maana so “R” na mimbaloy a “L” ka kagiya so
manga Maguindanaon na “tomoon iran so “L” a di so “R.” Madakela bandingan a aya
ipembedto ko taga Ranao na ‘i-Lanaw-en,” “Illano,” Lanun,” ogaid na ribat oto
ka so taga Ranao na ayadena ngaran iran na Iranaun, Iranun go Meranao.
